nga Mons. George Frendo*, Arqipeshkvi i Tiranë-Durrësit dhe sot Kryetar i Këshillit Ndërfetar të Shqipërisë
1. Feja
A mund të flasim ende për fenë në një shoqëri të shekullarizuar? Pa hyrë në diskutim rreth dallimit ndërmjet shekullarizimit (secularization) dhe shekullarizmit (secularism) dhe rreth përkufizimeve të ndryshme, që u jepen njërit apo tjetrit, unë dëshiroj vetëm të nxjerr në pah mënyrën me të cilën përkufizohet zakonisht procesi i shekullarizmit. Përgjithësisht përkufizohet si procesi me të cilin Zoti përjashtohet fillimisht nga jeta publike, pastaj nga jeta familjare e në fund edhe nga jeta personale.
Por, a mund të pohojmë, në rrethanat aktuale, se ne jetojmë në një botë nga e cila është përjashtuar Zoti, apo besimi në Zotin? Shumë sociologë bashkëkohorë të fesë, si Peter Berger, Francis Fukuyama dhe Grace Davie thonë se kjo nuk ngjan. Është e vërtetë se praktikimi i fesë është duke u zbehur në shumë vende perëndimore, por kjo nuk do të thotë se njeriu bashkëkohor është bërë jobesimtar. Më së shumti mund të themi se kjo është një shoqëri jo-praktikante, por jo që është një shoqëri jobesimtare. Grace Davie, që përdori për herë të parë fjalinë “believing without belonging” (“Të besosh pa marrë pjesë”) për të përshkruar situatën fetare të Evropës bashkëkohore, e ilustron argumentin e saj duke iu referuar dy ngjarjeve: 11 shtatorin në New York dhe mbytjen e anijes balltike Estonia pranë brigjeve të Suedisë. Në këto dy raste, ku shkuan njerëzit? “Drejt e nëpër kisha”. Suedia mendohet se ka shoqërinë më të shekullarizuar në Evropë. Megjithatë populli suedez shkoi nëpër kisha; “kishat i prisnin ata dhe ata prisnin që arqipeshkvi të artikulonte për ta kuptimin e kësaj ngjarjeje të tmerrshme”[1].
Kur rreth tridhjetë viteve më parë Jacques Delors fliste për nevojën “për t’i dhënë një shpirt Evropës” dhe kur rreth pesëmbëdhjetë viteve më parë Nikolas Sarkozy (atëherë ishte ministër i brendshëm i Francës), në librin e tij interesant Republika, fetë, shpresa fliste për fenë, si ajo që e ushqen njeriun me shpresën shpirtërore që shteti nuk mund t’ia japë, sipas meje ata të dy shprehnin etjen e pashuar të njeriut për Zotin dhe nevojën themelore të njeriut për t’u bashkuar me Zotin. Askush dhe asgjë, as antiteizmi militant i Enver Hoxhës, nuk mund ta çrrënjosë dëshirën shpirtërore për Zotin. Njeriu nuk mund ta mohojë Zotin pa mohuar edhe vetveten në të njëjtën kohë. Shën Agustini e përshkruante dëshirimin për Zotin me shprehjen e famshme: “O Zot, ti na ke bërë për vete dhe zemra jonë është e paqetë derisa të mos qetësohet në ty.”
2. Toleranca fetare
Papa Gjoni XXIII në letrën enciklike Pacem in terris të botuar në vitin 1963 (pak para se të vdiste) e konsideronte lirinë fetare, si njërën ndër të drejtat themelore të njeriut që mbështetet në dinjitetin e personit njerëzor. Deklarata e Koncilit të Vatikanit Mbi lirinë fetare shpjegon në vijimësi se kjo liri do të thotë se askush nuk mund të detyrohet të veprojë kundër bindjeve të veta në çështje fetare as privatisht as publikisht. Për më tepër ai pohon se “kjo e drejtë e personit njerëzor për të gëzuar lirinë fetare duhet të njihet në rendin kushtetues dhe madje të bëhet një e drejtë civile” (n. 2). Kjo deklaratë përshëndeti edhe faktin se “liria fetare është shpallur gjithmonë si e drejtë civile në shumicën e kushtetutave dhe gëzon një pranim solemn në disa dokumente ndërkombëtarë” (n. 15).
A është ende e nevojshme të flasim për liri dhe tolerancë fetare në botën postmoderne, pluraliste dhe post-1989? A është e përputhshme me shoqërinë pluraliste mostoleranca fetare? A mund të imagjinojmë një shoqëri pluralistë që, njëkohësisht, përjeton një mostolerancë fetare?
Unë mendoj se deri para 75 viteve (domethënë deri në fund të luftës së dytë botërore; disa thonë deri në vitet 1960) një përkufizim i shoqërisë përfshinte domosdo disa bashkësi idesh. Kjo bashkësi idesh përfshinte besimet fetare dhe standarde morale të përbashkëta. Moskonformizmi fetar ishte i lejuar vetëm nëse ishte diçka private. Kjo gjë ndodh edhe sot e kësaj dite në disa vende.
Por, epoka e re e postmodernizmit solli me vete atë që ne tani e quajmë pluralizëm, jo vetëm politik, por edhe kulturor, fetar, etj. Në këtë kontekst, toleranca përkundrejt dallimeve politike, kulturore dhe fetare shpreh një gjë të bukur e të mirë. Por pluralizmi ka edhe efektet e veta anësore. Dëshiroj të rendis vetëm dy prej tyre.
Në radhë të parë, pluralizmi priret të relativizojë parimet morale dhe vetë konceptin e fesë. Kjo pastaj mund të çojë në një qëndrim neutral përballë vlerave. Por ky është keqkuptimi i tolerancës. Tolerancë dhe bashkëjetesë paqësore nuk do të thotë mohimi i vlerave absolute morale dhe i besimeve fetare.
Një efekt i dytë anësor i pluralizmit është ai që unë e quaj si paradoksin e madh ose si ironinë e pluralizmit: lindja e formave të reja të konflikteve dhe mostolerancës. Jonathan Sacks, ish-kryerabini i bashkësive hebraike të Commonwelth-it britanik, në librin e tij shumë interesant The Persistence of Faith, bën këtë vërejtje: “Pluralizmi na bën të presim një rritje të tolerancës, ndërsa në fakt përgatit terrenin për forma të reja mostolerance. Duke zhveshur dhe privatizuar konceptin e së mirës së përbashkët, ai kërkon të thotë se asnjë pozicion nuk është i detyruar të caktojë marrëveshje me realitetin e dikujt tjetër. Nuk është një rastësi që, me rritjen e pluralizmit është rritur edhe tensioni racist dhe antisemitizmi”. Dhe në fakt, diçka e tillë është vërtetuar edhe në shumë vende ish-komuniste, por edhe në disa vende të Evropës perëndimore, ku janë lindur disa forma të reja të fondamentalizmit, të nacionalizmave të rrezikshme, të racizmit e të nazizmit.
A mund të jenë fetë burim konflikti dhe mostolerance? Kënga popullore e John Lennon-it Imagine ëndërron për një botë në të cilën nuk do të ketë më fe dhe kjo gjë, thotë ai, do të sjellë një jetë të paqme, sikurse feja është guri i vetëm, apo kryesor tek i cili pengohet një shoqëri paqësore.
Ish Arqipeshkvi i Canterbury-s Dr. George Carey ka pohuar se feja “është shpesh një lidhës i fuqishëm për shoqëritë dhe kulturat, që ndikon për identitetin e grupeve dhe të shoqërisë. Dhe atje ku lindin konflikte ndërmjet bashkësive fetare të përkufizuara në këtë mënyrë, politikanët, apo njerëz të tjerë përdorin shpesh fenë si një vegël për të justifikuar apo për të thelluar konfliktin.”
Edhe në kohët tona e kemi parë vërtetësinë e këtij pohimi. Le të mendojmë vetëm për konfliktet në Ballkan, ku feja është instrumentalizuar nga politikanët, të cilët i kanë dhënë një fizionomi fetare luftërave, që kanë ndezur, gjoja se këto janë konflikte ndërmjet myslimanëve dhe të krishterëve ortodoksë. Apo konfliktet në Irlandën e Veriut, ku konflikti ndërmjet atyre, që janë pro-britanikëve dhe atyre që janë pro-irlandezëve ka marrë formën e konfliktit ndërmjet protestantëve dhe katolikëve.
Princi El Hasan bin Talal ka pasur me siguri të drejtë kur ka pohuar në asamblenë e përgjithshme të Konferencës Botërore për Fenë dhe Paqen të mbajtur në Amman, Jordani në nëntor 1999: “Ato konflikte që përshkruhen si ‘konflikte fetare’ zakonisht kanë të bëjnë pak me fenë dhe edhe më pak me doktrinën fetare”. Me një frymëzim të ngjashëm, Bodo Hombach, në një fjalim të mbajtur në Budapest një vit pas konfliktit në Kosovë, gjatë kohës që ishte koordinator i paktit të stabilitetit për Evropën Juglindore, ka bërë këtë pohim të guximshëm: “Paqja dhe pajtimi janë termat fetare kyçe për kohët tona. Por ne duhet të jemi të vetëdijshëm se së voni dhe jo shumë larg prej këtu, njerëz cinikë dhe të pangopshëm e kanë instrumentalizuar fenë për të ndihmuar përhapjen e flakëve të konfliktit, me qëllim që të arrinin qëllimet e tyre brutale, e disi ekonomike.”
Fetë janë në favor të paqes, sepse fetë janë shprehje e besimit në Zotin dhe e bashkimit me Zotin, Krijuesin e gjithë njerëzimit. Këtu qëndrojnë themelet e vëllazërisë së vërtetë dhe e paqes së kulluar. Nëse në disa rrethana duket se kjo gjë nuk është e vërtetë, atëherë duhet të pranojmë se kemi të bëjmë me një keqkuptim apo instrumentalizim të fesë dhe të vetë Zotit. Nuk mund të shpallet asnjë luftë në emër të Zotit.
3. Përtej tolerancës
Shqipëria është krenuar gjithmonë për traditën e bashkëjetesës paqësore ndërfetare dhe kjo është e drejtë. Pak para vizitës së tij në Shqipëri më 25 prill 1993, Papa Gjon Pali II ka thënë: “Dëshiroj me gjithë zemër që kjo vizitë të shërbejë për të përforcuar lidhjet tradicionale të bashkëjetesës vëllazërore që ka karakterizuar gjithmonë marrëdhëniet ndërmjet feve të ndryshme në atdheun tuaj.” Shkëlqesia e Tij Zoti Alfred Moisiu, President i Republikës, në fjalimin që ka mbajtur për ambasadorët shqiptarë me mision në vende të ndryshme më 30 gusht 2002 ka thënë këto fjalë: “Nuk mund të injorojmë praninë e feve të ndryshme në atdheun tonë, por duhet të vlerësojmë rolin e tyre për krijimin e një atmosfere tolerance në shoqërinë tonë. Shqipëria mund të krenohet për bashkëjetesën harmonike të bashkësive fetare. Një karakteristikë themelore e qytetërimit shqiptar është toleranca fetare dhe kjo nuk lë hapësirë për asnjë lloj fondamentalistësh.”
Po të pyesim pse në Shqipëri, deri tashti, besime të ndryshme kanë bashkëjetuar në paqe, pa qenë rast konflikti si në shumë vende të tjera? Përgjigja që i jepet kësaj pyetjeje zakonisht është: Sepse feja e shqiptarëve është shqiptaria. Por mënyra si citohen këto fjalë të Vasos jep përshtypje së pari se shqiptarët janë më shumë nacionalistë sesa shumë popuj të tjerë – përsonalisht besoj se kjo nuk është e vërtetë – , dhe së dyti se shqiptarët janë më pak besimtarë se popujt e tjera – as kjo, sipas mendimit tim, nuk është e vërtetë.
Pse, atëherë, besimet e ndryshme nuk kanë qenë rast për konflikte në Shqipëri? Sipas mendimit tim, sepse Shqipëria ka pasur fat se nuk ka pasur udhëheqës politikë që kanë manipuluar besimin për qëllime politike, si ka ndodhur në këto vite të fundit në shumë vende, ku luftërat kanë marrë një fizionomi pseudo-fetare.
Por deri në ç’pikë po japim dëshmi për një bashkëjetesë paqësore që shkon përtej tolerancës së thjeshtë? Toleranca është vetëm minimumi i mjaftueshëm që kërkohet për një bashkëjetesë paqësore. Unë jam në rregull, ti je në rregull; unë shoh punën time dhe ti sheh punën tënde. Feja kërkon më shumë se kaq. Nuk mjafton vetëm të pish një kafe me një ortodoks, me një mysliman apo me një bektashian me rastin e pashkëve apo të bajramit.
Në këtë pikë i referohem një teologu ortodoks rus, Oliver Clement, i cili ka krijuar shprehjen partneritet profetik[2]. Me fjalë të tjera, ne duhet të bëjmë përpjekje të përbashkëta për të zbuluar rolin e përbashkët profetik të feve tona.
Këtu duhet të theksojmë rëndësinë e dialogut ndër-fetar. Me fjalën ‘dialog’ nuk nënkuptoj rrugën drejt relativizmit, drejt kompromisit ideologjik apo doktrinor, drejt sinkretizmit dhe as rrugën drejt pranimit pasiv të të qenit tonë të ndryshëm; nuk nënkuptoj një modus vivendi, dhe as vetëm një bashkekzistencë paqësore. Siç e ka nxjerrë në pah me të drejtë Joseph Ellul: “Dialogu ndërfetar është i themeluar mbi respektin e ndërsjelltë, por edhe mbi sinqeritetin dhe guximin. Roli i tij nuk është të rrafshojë ndryshimet, por që t’i shohë ato si një mjet që ndihmon për të krijuar mirëkuptim të ndërsjelltë, respekt dhe pasurim. Kjo do të thotë të ruash identitetin tënd fetar dhe në të njëjtën kohë të respektosh identitetin e tjetrit; kjo do të thotë edhe të dëgjosh, edhe të flasësh. Bëhet fjalë për një sfidë të përhershme për të thelluar fenë përkatëse, në një kohë që edhe vlerëson fenë e tjetrit”[3].
Që të zbulojmë rolin tonë të përbashkët profetik duhet në radhë të parë një besim në Zotin e vetëm të vërtetë që është dashuri; një besim në dinjitetin tonë si njerëz të krijuar nga Zoti në shëmbëllimin e tij dhe një besim në thirrjen tonë të përbashkët për ta njohur Zotin, për ta dashur atë, për ta ditur se ai na do ne, për t’u bashkuar me të dhe për ta dëgjuar. Në mesazhin e tij për Ditën Botërore të Paqes më 1 janar 2002 Papa Gjon Pali II ka theksuar rolin e veçantë të udhëheqësve fetarë të krishterë e jo të krishterë. Ai ka thënë se këta duhet të bashkëpunojnë për të çrrënjosur shkaqet shoqërore dhe kulturore të terrorizmit, duke shpallur dinjitetin e personit njerëzor, dhe se duhet të angazhohen së bashku për promovimin e paqes.
Do të doja ta përfundoja këtë kumtesë duke cituar mesazhin përfundimtar të Asamblesë Ndërfetare që është mbajtur në Vatikan në tetor të vitit 1999: “U bëjmë apel udhëheqësve fetarë që të zhvillojnë shpirtin e dialogut brenda bashkësive të tyre përkatëse dhe që të jenë të gatshëm të hyjnë vetë në dialog me shoqërinë civile në të gjitha nivelet. U bëjmë apel të gjithë udhëheqësve të botës, në çfarëdo fushe të influencës, që të refuzojnë ta përdorin fenë për të nxitur urrejtje dhe dhunë; që të refuzojnë ta përdorin fenë për të justifikuar diskriminimin; që ta respektojnë rolin e fesë në shoqëri në nivelet ndërkombëtare, kombëtare dhe vendore; që ta çrrënjosin varfërinë dhe që të përpiqen për të vendosur drejtësi shoqërore dhe ekonomike”.
Unë mendoj se këto fjalë na parashtrojnë një program të shkëlqyer për një dialog të mëtejshëm ndërfetar dhe për bashkëpunim.
* Fjalim i mbajtur në Strasburg në Selinë e Parlamentit Evropian në 2008.
[1] The significance of the Religious Factor in the Construction of a Humane and Democratic Europe, in a symposium on The Role of the Communities of Faith and Co-operation for a Common European Future, Brussels 12-13 November 2001.
[2] Witnessing in a Secularized Society, në: George Lemopoulos (Bot.), Your Will be Done: Orthodoxy in mission, WCC, Geneva 1989, p. 112.
[3] Secularism, Pluralism and the Rediscovery of Religion.
